ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

شده است.

3. متن اين نوشته، روحانيان معظم را از مراجعه و مطالعه ساير مسائل عمره و حج بى نياز نمى كند و انتخاب اين مسائل براساس نياز آزمون غيرحضورى عمره و حج انجام پذيرفته است.

در پايان، ضمن ارج نهادن به تلاش اعضاى محترم كميته فقه كه زحمت آماده سازى اين نوشته را متحمل شده اند از نظريات اصلاحى و تكميلى شما سروران نيز استقبال مى كنيم.

معاونت امور روحانيون

بهار 1387

ص:9

ص:10

و به حج برود، (1) 1 مگر مديون نتواند بپردازد كه در اين صورت مطالبه جايز نيست و استطاعت حاصل نمى شود (2) 2 و همچنين اگر وقت طلب او نرسيده و مديون بخواهد بپردازد لازم است طلبكار آن را بگيرد و مستطيع مى شود، ولى اگر مديون نمى خواهد بپردازد مطالبه واجب نيست، هرچند با مطالبه حاضر به پرداخت شود. (3) 3

ص:11

[4 م]- اگر غير مستطيع، مصارف حج را قرض كند، مستطيع نمى شود، هر چند بتواند بعداً به سهولت قرض را ادا كند (1) 1 و اگر با آن حج به جا آورد از حَجة الاسلام كفايت نمى كند. (2) 2

[5 م]- كسى كه از جهت مالى مستطيع است و از جهت صحت بدن (3) 3

ص:12

يا باز بودن راه مستطيع نيست (1) 1 مى تواند (2) 2 در مال تصرّف كند و خود را از استطاعت مالى هم خارج كند (3) 3 ولى اگر از آن جهات هم استطاعت دارد و فقط وسايل رفتن را تهيه نكرده يا وقت حج نرسيده، (4) 4 نمى تواند (5) 5 خود را از استطاعت خارج كند و اگر كرد، حج بر او مستقر مى شود و بايد به هر نحو است به حج برود. (6) 6

ص:13

[6 م]- اگر در سالى كه استطاعت مالى دارد از جهت صحت بدن يا باز بودن راه استطاعت ندارد و در سال هاى ديگر از آن جهات استطاعت پيدا مى كند، مى تواند (1) 1 در مال تصرف كند و خود را از استطاعت خارج نمايد.

[7 م]- شخص مستطيع اگر پول ندارد لكن ملك دارد (2) 2 بايد بفروشد

ص:14

و به حج برود اگرچه به واسطه مشترى نداشتن، به كمتر از قيمت معمولى (1) 1 بفروشد مگر آن كه (2) 2 فروش به اين نحو موجب حرج و مشقت براى او شود.

[8 م]- اگر شك كند كه مالى كه دارد به اندازه استطاعت هست يا نه، احتياط واجب آن است كه تحقيق كند، (3) 3 وفرقى نيست در وجوب تحقيق، ميان آنكه مقدار مال خود يا مقدار مخارج حج را نداند.

ص:15

[9 م]- اگر با اعتقاد به اين كه مستطيع نيست، قصد (1) 1 حج استحبابى كند و بعد معلوم شود كه مستطيع بوده كفايت از حَجة الاسلام نمى كند (2) 2 مگر در صورتى كه قصد وظيفه فعليه نموده باشد و اشتباهاً آن را بر حج استحبابى تطبيق كرده باشد.

[10] م- اگر شخص زاد و راحله ندارد ولى به او گفته شد كه حج بجاآور و نفقه تو (3) 3 وعائله ات (4) 4 بر عهده من، با اطمينان به وفا و عدم رجوع (5) 5 باذِل، (6) 6 حج واجب مى شود واين حج را بذلى مى گويند (7) 7 و در

ص:16

آن رجوع به كفايت كه از شرايط وجوب است شرط نيست، (1) 1 بلى اگر قبول بذل و رفتن به حج موجب اخلال در امور زندگى او شود (2) 2 واجب نيست.

[11 م]- كسى كه حج بر او مستقر شد و به جا نياورد تا فوت شد، بايد از تركه او برايش حج بدهند و حج ميقاتى كفايت مى كند و تا حج او را ندهند، ورثه نمى توانند در تركه تصرف نمايند (3) 3 و لازم است در همان

ص:17

سالِ فوت، حج را ادا نمايند و تأخير از آن جايز نيست، (1) 1 و چنان چه در آن سال استيجار ممكن نباشد مگر از بلد، لازم است (2) 2 از بلد اجير بگيرند و از اصل تركه خارج مى شود، (3) 3 و همچنين اگر در آن سال از ميقات نتوانند اجير بگيرند مگر به زيادتر از اجرت متعارف، لازم است اجير بگيرند و تأخير نيندازند، (4) 4 و اگر وصى يا وارث اهمال كنند و تأخير بيندازند و تركه از بين برود ضامن مى باشند، بلى اگر ميت تركه نداشته باشد، بر وارث، حج او واجب نمى شود.

[12 م]- زنى كه مهريه اش وافى براى مخارج حج هست و آن را از

ص:18

شوهر خود طلبكار است، (1) 1 اگر شوهرش تمكّن از اداى آن را ندارد، زن حق مطالبه ندارد و مستطيع نيست و اگر تمكن دارد و مطالبه آن براى زن، مفسده اى ندارد، با فرض اين كه شوهر نفقه و مخارج زندگى زن را مى دهد، لازم است زن مهريه را مطالبه كند و به حج برود و چنانچه براى او مفسده دارد؛ مثل اين كه ممكن است مطالبه، به نزاع (2) 2 و طلاق منجر شود كه براى زن، مفسده دارد، مستطيع نشده است.

[13 م]- با وجوه شرعيه؛ مثل سهم امام و سهم سادات، شخص مستطيع نمى شود (3) 3 و اگر به مكه برود، كفايت از حَجّة الاسلام نمى كند. (4) 4

ص:19

[14 س]- كسى خيال مى كرد مستطيع نيست، به نيت استحباب مُحرم شد و اعمال عمره تمتع را انجام داد، بعد در مكه پرسيد، معلوم شد مستطيع بوده است، آيا مجدداً بايد به نيت وجوب مُحرم شود يا كافى است؟

ج- كفايت نمى كند، (1) 1 و در صحت حج ندبى او تأمل است. (2) 2

[15 س]- اينجانب در موقع ازدواج، يك سفر حج به زوجه ام وعده داده ام، آيا اداى آن چگونه مى باشد؟

ص:20

ج- اگر مجرد وعده بوده است، (1) 1 لازم نيست اداى (2) 2 آن؛ و اگر مهر قرار داده شده باشد (3) 3 بايد به آن عمل كند. (4) 4

[16 س]- شخصى به جز براى هَدْى، استطاعت حج را دارا است، آيا حج براى او واجب است؟

ج- بلى مستطيع است و پول هَدْى، جزو استطاعت نيست. (5) 5

ص:21

براى حج اجير كرد، و اگر شخص معذور از بعض اعمال، تبرّعاً از غير، حج بكند اكتفا كردن به آن اشكال دارد. (1) 1

[19 س]- نايبى كه در وقت قبول نيابت براى حج معذور نبوده است، و بعد از عقد اجاره در موقع عمل يا قبل از محرم شدن، جزو معذورين شد و در هر عذرى كه پيش آمده طبق وظيفه معذورين رفتار نمود، آيا حج او از منوب عنه كافى است؟ و آيا نسبت به نحوه عذر فرقى هست يا نه؟

ج- محل اشكال است. (2) 2

ص:22

ص:23

[21 م]- كسى كه به احرام عمره مفرده وارد مكه شد، اگر احرامش در ماه هاى حج بوده، (1) 1 جايز است كه آن را عمره تمتّع قرار دهد (2) 2 و دنبال آن، حج تمتع به جا آورد و در اين صورت هدى بر او واجب مى شود.

[22 س]- تأخير عمره مفرده در حج افراد، تا چه وقتى بلا عذر جايز است؟

ج- بايد مبادرت نمايد عرفاً على الأحوط و تأخير نشود. (3) 3

ص:24

كه از قم محرم شود، واجب است عمل كند، و بهتر (1) 1 آن است كه به ميقات يا محاذات ميقات كه رسيد احرام را تجديد كند. (2) 2

[24 س]- آيا نذر احرام قبل از ميقات براى نايب هم جايز است يا نه؟

ج- اشكال ندارد.

[25 م]- احتياط واجب (3) 3 آن است كه هر وقت در بين اعمال يا غير آن در احوال احرام اين دو جامه (4) 4 نجس شود تطهير يا تبديل نمايد و احوط (5) 5 مبادرت به تطهير بدن است در حال احرام اگر نجس شود.

ص:25

ص:26

خوردن آن ها و بوييدن آن ها مانع ندارد، ليكن احتياط (1) 1 آن است كه بوييدن را ترك كند.

[28 م]- كفاره استعمال بوى خوش، يك گوسفند است بنابر احتياط واجب. (2) 2

[29 م]- جايز است كه لباس احرام را با سوزن يا چيز ديگر، بعضى را به بعضى وصل كند، گرچه احتياط در ترك است. (3) 3

[30 م]- اگر مُحرم چند قسم لباس دوخته بپوشد؛ مثل پيراهن و قبا و عبا، براى هريك بايد كفاره (4) 4 بدهد و احتياط واجب (5) 5 آن است كه اگر

ص:27

آن ها را توى هم كرد و يك دفعه پوشيد بايد براى هريك كفاره بدهد.

[31 م]- در نظر كردن به آينه كفاره (1) 1 نيست، ليكن مستحب است كه بعد از نگاه كردن لبيك بگويد.

[32 م]- در حكم سر است بعض (2) 2 سر، پس نبايد بعض سر را هم بپوشاند و نه زير آب يا مايع ديگرى كند.

[33 م]- گوش ها ظاهراً (3) 3 از سر محسوب است پس نبايد آن ها را پوشانيد.

[34 م]- اگر سر را شست نبايد (4) 4 با حوله و دستمال خشك كند و بعض

ص:28

سر هم در حكم همه است.

[35 م]- بعض رو در حكم تمام آن است و نبايد آن را بپوشاند. (1) 1

[36 م]- احتياط آن است كه در وقت طى منزل، به پهلوى محمل يا هر چيزى كه بالاى سر او نباشد، استظلال نكند، اگرچه جايز بودنِ آن خالى

ص:29

از قوت نيست. (1) 1

[37 م]- نشستن در زير سقف در حال طى منزل در شب (2) 2 خلاف احتياط است گرچه جايز بودن آن به نظر بعيد (3) 3 نيست، بنابراين بعيد

ص:30

نيست جايز بودن نشستن محرم در هواپيمايى كه شب حركت مى كند.

[38 م]- استظلال در وقت طى منزل براى عذرى، مثل شدت گرما يا شدت سرما يا بارندگى جايز است، ليكن بايد كفاره بدهد.

[39 م]- در شب، استظلال (1) 1 نيست. بنابر اين، جايز است محرم در شب با ماشين سقف دار به مكه برود، (2) 2 ولى در هواى ابرى (3) 3 در روز جايز نيست، مگر ابر به طورى تيره (4) 4 باشد كه استظلال صدق نكند.

[40 م]- كفاره سايه قرار دادن در حال طى منزل، يك گوسفند است، چه با عذر سايه افكنده باشد چه با اختيار، بنابر احتياط (5) 5 واجب.

[41 م]- اقوى كفايت يك گوسفند است در احرام عمره، هر چند بيش ازيك مرتبه سايه قرار داده باشد و يك گوسفند است در احرام حج

ص:31

هر چند بيش از يك مرتبه استظلال كرده باشد. (1) 1

[42 م]- درخت هاى ميوه و درخت خرما از اين حكم بيرون است و مى تواند (2) 2 آنها را قطع كند و در گياهان (اذخر) كه گياه معروفى است از حكم مستثنى است و قطع آن مانع ندارد.

[43 م]- تزريق آمپول در حال احرام مانع ندارد ولى اگر موجب بيرون آمدن خون از بدن مى شود تزريق (3) 3 نكند مگر در مورد حاجت و ضرورت. (4) 4

[44 م]- بعد از آن كه محرم به منزل رسيد ولو در محله هاى جديد مكه كه از مسجدالحرام دور هستند، مى تواند (5) 5 براى رفتن به مسجد الحرام در ماشين هاى مسقّف سوار شود يا زير سايه برود. (6) 6

ص:32

[45 س]- حمل قمقمه آب كه در محفظه دوخته نگهدارى مى شود، براى محرم چه صورت دارد؟

ج- احتياط آن است كه آن را به دوش (1) 1 نيندازد و دست گرفتن آن مانع ندارد. (2) 2

[46 س]- كسى كه موى مصنوعى دارد و با همين حال براى عمره و حج محرم شده و اعمال خود را انجام داده است آيا اشكال دارد؟

ج- ضرر به عمره و حج ندارد، ولى اگر مرد آن را بر سرش گذاشته

ص:33

است بايد كفاره بدهد. (1) 1

[47 س]- آيا استظلال فقط مربوط به سقف مى باشد يا شامل سايه حاصل از ديوار ماشين هم مى شود؟

ج- شامل نمى شود. (2) 2

[48 س]- در شهر مكه تونل هايى احداث كرده اند كه طولش بيش از 1500 قدم مى باشد آيا بعد از احرام حج مى شود داخل آن با اتومبيل سفر كرد، با علم به اينكه مسقف است؟

ج- مانع ندارد، بلى اگر خودش آن راه را اختيار كند و از زير آن سقف برود اشكال دارد. (3) 3

[49 س]- آيا محرم به محض وصول به مكه مى تواند استظلال نمايد و يا بايستى به منزل برسد و بعد از اتخاذ منزل جايز است؟

ج- مكه منزل است و با رسيدن به آن استظلال مانع ندارد. (4) 4

ص:34

[50 س]- اخيراً از حدود كشتارگاه تا نزديك جمرات، مسقفى را درست كرده اند، آيا عبور از اين راه براى محرمى كه هنوز منزل نكرده و از مشعر مستقيم به جمرات مى رود جايز است يا نه؟

ج- مانع ندارد. (1) 1

[51 س]- آيا گرفتن ناخن توسط مُحرِم از غير مُحرم جايز است؟

ج- اشكال ندارد.

[52 س]- آيا محرم مى تواند ناخن محرم ديگر را به قصد تقصير بگيرد يا نه؟

ج- اشكال ندارد. (2) 2

ص:35

[54 م]- اگر در اثناى طواف، حدث عارض شود، اگر پس از تمام شدن دور چهارم است، بايد طواف را قطع كند و طهارت تحصيل كند و از همان جا كه طواف را قطع كرده تمام كند. (1) 1

ص:36

[55 م]- احتياط واجب (1) 1 آن است كه از نجاساتى كه در نماز عفو شده- مثل خون كمتر از درهم و جامه اى كه با آن نتوان (2) 2 نماز خواند؛ مثل

ص:37

عرقچين و جوراب، حتى انگشتر (1) 1 نجس- اجتناب كند.

[56 م]- در خون قروح و جروح اگر تطهير آن مشقت داشته باشد لازم نيست تطهير كند. (2) 2

[57 م]- در خون قروح و جروح، تا آن اندازه اى كه مى شود تطهير كرد و لباس را عوض كرد، احتياط واجب آن است كه تطهير كند يا جامه را عوض كند.

[58 م]- احتياط آن است كه اگر مى تواند تأخير بيندازد طواف را تا بشود بى مشقت تطهير كرد، تأخير بيندازد به شرطى كه وقت تنگ نشود.

[59 م]- اگر طواف كند و بعد از آن كه از طواف فارغ شد علم پيدا كند به نجاست در حال طواف، اظهر آن است كه طوافش صحيح است.

[60 م]- اگر شك داشته باشد كه لباسش يا بدنش نجس است، مى تواند با آن حال طواف كند وصحيح است؛ چه بداند كه پيش از اين پاك بوده يا نداند، ليكن اگر بداند كه پيشتر نجس بوده ونداند كه تطهير شده است، نمى تواند با آن حال طواف كند بلكه بايد تطهير كند و طواف كند.

[61 م]- اگر در بين طواف نجاستى به بدن يا لباس او عارض شود،

ص:38

اظهر آن است كه دست از طواف بردارد و جامه يا بدن را تطهير كند و طواف را از همان جا تمام كند و طواف او صحيح است. (1) 1

[62 م]- اگر فراموش كند نجاست را و طواف كند، احتياط (2) 2 واجب

ص:39

اعاده است، و همين طور است اگر در بين طواف يادش بيايد. (1) 1

[63 م]- لازم نيست در تمامِ حالاتِ طواف، خانه را حقيقتاً به شانه چپ قرار دهد، بلكه اگر در موقع دور زدن به حِجر اسماعيل عليه السلام خانه از طرف چپ قدرى خارج شود مانع ندارد، حتّى اگر خانه متمايل به پشت شود، ليكن دور زدن به نحو متعارف باشد اشكال ندارد. (2) 2

[64 م]- اگر در موقع رسيدن به گوشه هاى خانه، شانه از محاذات كعبه خارج شود هيچ اشكالى ندارد، اگر به طور متعارف دور زند، حتى اگر خانه متمايل به پشت شود. (3) 3

[65 م]- اگر در بعضى از دورها، حجر اسماعيل را داخل در دور زدن

ص:40

نكرد، احتياط (1) 1 واجب آن است كه آن دور را از سر بگيرد و اعاده كند طواف را، اگرچه ظاهر آن است كه اعاده طواف لازم نيست.

[66 م]- دست به ديوار خانه كعبه گذاشتن، در آن جايى كه شاذروان است جايز است (2) 2 و به طواف ضرر نمى رساند گرچه احتياط مستحب (3) 3 در ترك آن است.

[67 م]- در حال طواف، دست گذاشتن روى ديوار حجر اسماعيل عليه السلام جايز است (4) 4 و به طواف ضرر نمى رساند، گرچه احتياط

ص:41

مستحب (1) 1 در ترك است.

[68 م]- اگر سهواً زياد كند بر هفت دور، پس اگر كمتر از يك دور است قطع كند آن را و طوافش صحيح است و اگر يك دور يا زيادتر است، احوط (2) 2 آن است كه هفت دور ديگر را تمام كند به قصد قربت، بدون تعيين مستحب يا واجب (3) 3 و دو ركعت نماز قبل از سعى و دو ركعت بعد از سعى بخواند و دو ركعت اول را براى فريضه قرار دهد بدون آن كه تعيين كند براى طواف اول يا طواف دوم است. (4) 4

[69 م]- جايزاست قطع طواف نافله رابدون عذر واقوى كراهت قطع طواف واجب است (5) 5 بدون عذر و به مجرد خواهش نفس، و احوط (6) 6 قطع

ص:42

نكردن آن است؛ به اين معنى كه قطع نكند به طورى كه ترك بقيه را كند تا موالات عرفيه به هم بخورد.

[70 م]- گمان در عدد دورها اعتبار ندارد (1) 1 و حكم شك را دارد.

[71 م]- اگر مشغول سعى بين صفا و مروه شد و يادش آمد كه طواف به جا نياورده، بايد رها كند و طواف كند و پس از آن سعى را اعاده كند. (2) 2

[72 م]- اگر در حال سعى يادش آمد كه طواف را ناقص به جا آورده، بايد برگردد و طواف را از همان جا كه ناقص كرده تكميل كند و برگردد تتمه سعى را به جا آورد و طواف و سعيش صحيح است. (3) 3 ليكن احتياط (4) 4

ص:43

آن است كه اگر كمتر از چهار دور بجا آورده طواف را تمام كند و اعاده نمايد و همچنين اگر سعى را كمتر از چهار بار انجام داده تمام كند و اعاده كند. (1) 1

[73 م]- در صورت امكان (2) 2 ولو در وقت خلوت بايد طواف در حد بين مقام ابراهيم و خانه كه مسافت بيست و شش ذراع و نيم است باشد (3) 3 و دورتر از آن حد، كفايت نمى كند و در صورت عدم امكان ولو در وقت خلوت، طواف در خارج حد مزبور مانع ندارد با مراعات الأقرب فالأقرب. (4) (5) (6) 4

ص:44

[74 س]- آيا بعض شوطهاى طواف و سعى، براى كسانى كه قادر نباشند خودشان انجام دهند، قابل نيابت است يا نه؟

ج- بلى، قابل است. (1) 1

ص:45

[75 س]- اگر كسى بعد از تقصير در عمره تمتع متوجه شود كه وضوى او باطل بوده يا وضو نداشته و با اين حال طواف كرده و نماز طواف خوانده است، وظيفه او چيست؟

ج- طواف و نماز را اعاده كند و عمره او صحيح است. (1) 1

ص:46

[76 س]- كسى كه وظيفه او وضوى جبيره اى و تيمم است، اما از روى جهل، بدون تيمم، اعمال عمره را انجام داده است، وظيفه او چيست؟

ج- طواف و نماز آن، بايد اعاده شود. (1) 1

[77 س]- كسى كه اشتباهاً طواف را از ركن يمانى شروع و به همان جا ختم كرده و نماز طواف را خوانده و پس از آن متوجه شده حكمش چيست؟ و چنانچه در اثناى طواف متوجه شد و طوافش را به حجر الأسود ختم كرد، مقدارِ زيادى، مُضر به طوافش مى باشد يا خير؟

ج- طواف و نماز را بايد اعاده كند و فرقى بين دو صورت نيست. (2) 2

[78 س]- اگر زن در عمره تمتع بعد از سه شوط و نيم و قبل از چهار شوط، حايض شد و تا قبل از رفتن به عرفات، پاك نمى شود، وظيفه او چيست؟

ج- مورد (3) 3 عدول به افراد است. (4) 4

ابرقويى، محمد حسين فلاح زاده، منتخب مناسك حج (مسائل مبتلى به زائران)، در يك جلد، نشر مشعر، قم - ايران، 1426 ه ق

ص:47

[79 س]- اگر زنى بعد از شوط چهارم (1) 1 در طواف عمره تمتع حايض شد و تا وقت وقوف به عرفه پاك نشد وظيفه اش چيست؟

[80 س]- آيا مستحاضه كثيره، بايد براى طواف يك غسل و براى

ص:48

نمازِ طواف غسلى ديگر بكند يا يك غسل براى هر دو كافى است؟

ج- براى هريك، غسل لازم است مگر آنكه از وقت غسل براى طواف تا آخر نماز، خون قطع باشد. (1) 1

[81 س]- زنى در حال طواف، مستحاضه قليله مى شود، وظيفه او چيست؟

ج- اگر بعد از تمام شدن دور چهارم بوده پس از تجديد وضو و تطهير بدن و لباس، طواف را تمام كند و اگر قبلًا بوده، به احتياط واجب پس از

ص:49

تجديد وضو و تطهير، آن را اتمام و سپس اعاده نمايد. (1) 1

[82 س]- آيا حجاب زن در طواف مثل حجاب او در نماز است يا فرق مى كند؟

ج- فرق مى كند (2) 2 و فقط وجه و كفين در طواف مستثنى است على الأحوط.

[83 س]- محرم وارد مكه شد، آيا مى تواند قبل از اعمال عمره تمتع يا قبل از اعمال عمره مفرده و همچنين پس از محرم شدن به احرام حج تمتع و قبل از رفتن به عرفات، طواف مستحبى بجا آورد يا خير؟ و اگر بجا آورد، به عمره و حج او ضرر مى زند يا نه؟

ج- احوط ترك طواف (3) 3 مستحبى است در فرض سؤال، ولى به عمره

ص:50

و حج ضرر نمى زند.

[84 س]- اگر حاجى از منىه برگشته و هنوز طواف واجب را بجا نياورده است، آيا مى تواند طواف مستحبى بجا آورد يا نه؟

ج- احوط آن است كه تا اعمال واجب را انجام نداده، طواف مستحبى نكند. (1) 1

ص:51

كند. و در احكام، اين نماز با نماز يوميه مساوى است.

[86 م]- اگر نماز طواف را فراموش كند و در بين سعى ميان صفا و مروه يادش بيايد، از همان جا سعى را رها كند و برگردد، دو ركعت نماز را بخواند، بعد از آن، سعى را از همان جا (1) 1 تمام كند.

[87 س]- آيا محمول نجسى (2) 2 كه در طواف معفو نيست، در نماز طواف مثل نمازهاى يوميه معفو است يا نه؟

ج- در نماز طواف حكم نمازهاى يوميه را دارد. (3) 3

[88 س]- بين طواف و نماز آن، اگر نماز مستحبى يا عبادت مستحبى ديگر بجا آورد، اشكال دارد يا نه؟

ج- احتياط در ترك آن و مبادرت به نماز طواف است. (4) 4

[89 س]- زنى مُحرم به احرام عمره تمتع شده و پس از ورود به مكه و انجام طواف، قبل از اينكه نماز طواف بخواند حايض گرديده، چه وظيفه اى دارد؟

ص:52

ج- اگر وقت وسعت دارد صبر كند تا پاك شود و نماز را بخواند و بقيه اعمال را انجام دهد و چنانچه وقت تنگ باشد سعى و تقصير عمره تمتع را انجام دهد و مُحرم شود به حج تمتع و بعد از طواف حج يا قبل از آن، (1) 1 نماز را بخواند و سپس بقيه اعمال را انجام دهد. (2) 2

ص:53

[93 م]- اگر سعى را كم كند سهواً، (1) 1 واجب است آن را اتمام كند هر وقت يادش بيايد (2) 2 و اگر به وطن خود مراجعت كرده و براى او مشقت ندارد، بايد مراجعت كند و اگر نمى تواند يا مشقت دارد بايد نايب بگيرد.

[94 م]- اگر شك كند در عدد رفت و آمدها بعد از تقصير، اعتنا نكند (3) 3 و اگر شك كند بعد از آنكه از عمل فارغ شد و منصرف شد، چون بناگذارى بر اتمام و اعتنا نكردن به شك خالى از اشكال نيست، (4) 4 احتياط

ص:54

آن است كه آنچه احتمال نقص مى دهد اتمام كند خصوصاً اگر شك در ناقص گذاشتن در اين باشد كه عمداً براى حاجتى ترك كرده است سعى را، كه برگردد و اتمام كند كه در اين صورت وجوب اتمام بعيد نيست (1) 1 و اگر شك در زياده دارد و مى داند ناقص نشده اعتنا نكند.

[95 س]- اگر از مروه شروع و به صفا ختم كرده و بعد فهميده است، وظيفه او چيست، به خصوص اگر تقصير كرده باشد؟

ج- بايد سعى را اعاده كند و اگر تقصير نكرده تقصير كند. (2) 2

[96 س]- اگر كسى يقين كند كه هفت شوط سعى بين صفا و مروه را تمام كرده است ولى بعد از تقصير متوجه مى شود كه پنج شوط بوده، اولًا

ص:55

آيا كل سعى را بايد از سر بگيرد يا دو شوطى را كه ناقص بوده است بايد تكميل كند؟ و ثانياً آيا تقصير هم بايد بكند، يا تقصير اول كافى است؟

ج- بايد سعى را اتمام كند و احتياطاً تقصير را اعاده نمايد، گرچه وجوب اين احتياط معلوم نيست. (1) 1

[97 س]- زيادى در سعى جهلًا، آيا حكم زيادى سهوى را دارد يا عمدى را؟

ج- محل اشكال است. (2) 2

ص:56

است كه فديه بدهد.

[99 م]- در عمره تمتع طواف نساء واجب نيست و اگر بخواهد احتياط كند طواف و نماز آن را رجاءاً (1) 1 بجا آورد.

[100 س]- اگر كسى تقصير عمره مفرده را فراموش كرد، آيا مى تواند در هر جايى تقصير كند يا نه؟ زيرا به ايران بازگشته است و آيا نيازى به طواف نساء مجدد هست؟

ج- تقصير را در هرجا مى تواند انجام دهد، ولى بايد طواف نساء (2) 2 را اعاده كند و اگر خودش نمى تواند برود، نايب بگيرد.

[101 م]- بعد از انجام عمره تمتع و قبل از حج تمتع نبايد عمره مفرده بجا آورده شود (3) 3 و اگر بجا آوردند صحت عمره مفرده محل اشكال است ولى براى عمره و حج تمتع اشكالى ايجاد نمى شود. (4) 4

ص:57

ص:58

آن، (1) 1 از ظهر نهم تا غروب شرعى در عرفات نباشد و هيچ جزئى از زمان را درك نكند، كافى است كه مقدارى از شب عيد را هرچند اندك باشد در عرفات باشد (2) 2 و اين زمان را وقت اضطرارى عرفه مى گويند.

ص:59

ص:60

در مشعر توقف كند اگرچه كم باشد، حج او صحيح است. (1) 1

[109 م]- چون معلوم شد (2) 2 كه وقوف به عرفات و مشعر اختيارى و اضطرارى دارند و از براى وقوف به مشعر دو قسم اضطرارى است، پس به ملاحظه ادراك هر دو موقف يا يكى از آنها در وقت اختيارى يا اضطرارى، مفرداً و مركباً، و به ملاحظه ترك عمدى يا جهلى يا نسيانى، اقسام زيادى دارد كه در اينجا آنچه مورد ابتلا ممكن است بشود، ذكر مى شود:

اول- آنكه مكلف درك هر دو موقف كند در وقت اختيارى؛ يعنى از ظهر روز عرفه، عرفات را و بين الطلوعين صبح دهم، مشعر را درك كند. پس اشكالى در صحت حج او نيست.

دوم- آنكه هيچ يك از دو موقف را درك نكند، نه اختيارى آنها را و نه اضطرارى را، پس اشكالى نيست در بطلان حج او و بايد به همان احرام حج عمره مفرده (3) 3 كه عبارت است از طواف و نماز آن و سعى و تقصير و طواف نساء و نماز آن، به جا آورد و از احرام محلّ شود و اگر گوسفند (4) 4 همراه داشته باشد احتياطاً ذبح كند و بايد سال ديگر حج

ص:61

به جا آورد، اگر شرايط استطاعت را دارا باشد، (1) 1 در صورتى كه درك نكردن موقف بواسطه عذر باشد.

[110 س]- خدمه اى كه با زنها، قبل از طلوع فجر، به منىه مى روند ولى خود را قبل از طلوع آفتاب به مشعر مى رسانند ووقوف ركنى مشعر را درك مى كنند، آيانيابت آنان صحيح است يا نه؟

ج- اگر از ذوى الأعذار نبوده اند (2) 2 كه نيابت آنها صحيح است در فرض مرقوم حجشان نيابتاً صحيح است. (3) 3 هرچند مرتكب حرام شده اند. (4) 4

ص:62

اگر تا آن وقت متذكر نشد احتياطاً (1) 1 در سال ديگر خودش يا نايبش بيندازد.

[112 م]- اگر شك كند كه سنگ را ديگرى استعمال كرده يا نه، جايز است به آن بيندازد. (2) 2

[113 م]- اگر سنگى را كه در حرم است احتمال بدهد از خارج آورده اند، اعتنا نكند. (3) 3

[114 م]- اگر شك كند در عدد انداختن، در وقتى كه مشغول عمل

ص:63

است، بايد چندان بيندازد تا علم به عدد پيدا كند و همچنين اگر شك كند كه سنگى كه انداخت خورد به جمره يا نه، بايد بيندازد تا علم به رسيدن پيدا كند.

[115 م]- اگر بعد از آنكه سنگ را انداخت و از محل منصرف شد، (1) 1 شك كند در عدد سنگها، اگر شك در نقيصه كند، احتياط آن است (2) 2 كه برگردد و نقيصه را تمام كند و درشك در زياده اعتنا نكند.

[116 م]- اگر بعد از ذبح يا سر تراشيدن (3) 3 شك كند در انداختن سنگ يا در عدد آن، اعتنا نكند.

[117 م]- اگر بعد از فارغ شدن (4) 4 شك كند در اينكه درست انداخته يا نه، بنابر صحت بگذارد، بلى اگر در رسيدن سنگ آخرى به محل شك كند بايد اعاده كند، (5) 5 ولى اگر رسيدن را دانست و احتمال داد كه با پا انداخته باشد يا سنگ مستعمل انداخته باشد، اعتنا نكند.

ص:64

ص:65

باشد كورى يا لنگى آن بنابر اقوى كافى نيست (1) 1 و اگر واضح نباشد به احتياط واجب كافى نيست (2) 2 و احتياط واجب آن است كه چشمش سفيد نشده باشد و بايد گوش بريده و دم بريده و شاخ داخل آن شكسته يا بريده نباشد.

پنجم- بايد لاغر نباشد (3) 3 و اگر در گُرده او پيه باشد (4) 4 كافى است، و احتياط (5) 5 آن است كه آن را در عرف لاغر نگويند.

ششم- بايد خصى نباشد؛ (6) 6 يعنى بايد خصيتين آن را بيرون نياورده باشند.

هفتم- بايد بيضه آن را نكوبيده باشند به احتياط (7) 7 واجب. (8) 8

ص:66

هشتم- بايد در اصل خلقت بى دم نباشد به احتياط واجب و اگر گوش يا شاخ در خلقت اصلى نداشته باشد، بعيد نيست كفايت، اگرچه خلاف احتياط است.

نهم- در اصل خلقت بى بيضه نباشد. (1) 1

[119 م]- اگر بواسطه عذرى مثل فراموشى يا غير آن، ذبح را در روز عيد نكرد، احتياط واجب آن است كه (2) 2 در ايام (3) تشريق ذبح كند و اگر نشد در بقيه ماه ذى حجه و در تأخير عمدى (4) 3 نيز همين حكم است. (5) 4

[120 م]- اگر حيوانى را به گمان آنكه صحيح و سالم است ذبح كرد بعد معلوم شد كه مريض يا ناقص بوده، كافى نيست و بايد دوباره ذبح كند. (6) 5

ص:67

[121 م]- اگر حيوانى را به گمان چاقى ذبح كرد بعد معلوم شد لاغر است، كافى است. (1) 1

[122 م]- احتياط (2) 2 آن است كه ذبيحه را سه قسمت كنند، يك قسمت را هديه بدهند و يك قسمت را صدقه بدهند و قدرى هم از ذبيحه بخورند و صدقه را به مؤمنين بدهند ولكن هيچ يك از اين احتياطها واجب (3) 3 نيست و اگر صدقه را به فقراى كفار بدهد يا آنكه تمام ذبيحه را

ص:68

به آنها بدهد اشكال ندارد و ضامن حصه فقراء نيست (1) 1 ليكن احتياط؛ خصوصاً در خوردنِ قدرى از ذبيحه، خيلى مطلوب است.

[123 م]- احتياط واجب (2) 2 آن است كه ذابح مؤمن باشد، (3) 3 بلكه خالى از قوت نيست و همين طور در ذبح كفارات.

[124 م]- احتياط آن است كه اگر احتمال نقص يا مرض در گوسفند بدهند، آن را معاينه كنند، اگرچه اقوى در احتمال آنكه عيبى حادث شده باشد، مثل آنكه احتمال بدهد گوش يا دمش را بريده اند يا آن را خصى كرده اند، عدم لزوم معاينه است و احتياط در عيب هايى كه محتمل است

ص:69

از حال تولد داشته و مادر زاد بوده، ترك نشود. (1) 1

[125 م]- اگر بعداز ذبح كردن، احتمال داد ناقص بودن يا نداشتن ساير شرايط را، اعتنا نكند. (2) 2

[126 م]- اگر نايب عمداً بر خلاف دستور شرع، در اوصاف ذبيحه يا در كشتن آن، عمل كرد ضامن است و بايد غرامت آن را بدهد و بايد دو مرتبه ذبح كنند.

[127 م]- اگر نايب از روى اشتباه يا جهل، برخلاف دستور عمل كند، (3) 3 اگر براى عمل اجرت گرفته است ضامن است (4) 4 و الّا معلوم نيست ضامن باشد (5) 5 و در هر صورت بايد اعاده شود. (6) 6

ص:70

[128 م]- تأخير ذبح از روز عيد عمداً، جايز نيست على الأحوط (1) 1، لكن اگر تأخير شد عمداً يا جهلًا يا نسياناً، ذبح در شب كفايت مى كند. (2) 2

[129 م]- كسانى كه وكيل ديگرى هستند كه براى او قربانى كنند، مى توانند قبل از اينكه حلق يا تقصير كنند، قربانىِ ديگرى را ذبح نمايند.

ص:71

[130 س]- آيا مُحرم مى تواند قبل از ذبحِ گوسفندِ خود، براى ديگرى ذبح نمايد؟

ج- مانع ندارد.

[131 س]- آيا ذبح با كاردهاى استيل كه معلوم نيست آهن است يا نه چگونه است؟

ج- صحيح نيست. (1) 1

[132 س]- شخصى به اعتماد نايب خود در رمى، ذبح كرده و حلق نموده است، بعد معلوم شده كه نايب از جانب او رمى ننموده است، آيا ذبح و حلق او صحيح است؟

ج- كفايت مى كند.

[133 س]- بعد از فرى اوداج اربعه، اگر گردن قربانى را در حالى كه هنوز زنده است قطع نمود، چه صورتى دارد؟

ج- كار حرامى است، (2) 2 لكن ذبيحه حلال است و كفايت از قربانى مى كند. (3) 3

ص:72

ص:73

سهو يا جهل به حكم، بايد برگردد و سر بتراشد يا تقصير كند و پس از آن طواف و نماز آن و سعى را بجا آورد (1) 1 و اگر نمى تواند به منىه برگردد هرجا هست سر بتراشد و تقصير كند و اعاده كند طواف و نماز و سعى را.

[138 م]- به احتياط واجب (2) 2 بايد در منىه اول رمى جمره كند و بعد از آن ذبح كند و بعد تقصير يا حلق.

[139 م]- اگر برخلاف اين ترتيب عمل كند، پس اگر از روى غفلت و سهو بوده، اعاده لازم نيست و اگر از روى جهل به مسأله بوده بعيد نيست كه اعاده نخواهد و احتياط به اعاده است و اگر از روى علم و عمد بوده (3) 3 در صورت امكان احتياط را ترك نكند. (4) 4

ص:74

[140 م]- تأخير حلق، تا آخر ايام تشريق مانع ندارد، هرچند عمدى باشد و حلق در شب هم صحيح است و كفايت مى كند. (1) 1

[141 م]- كسى كه بخواهد ديگرى را حلق نمايد، نمى تواند قبل از اينكه خودش حلق يا تقصير كند سر او را بتراشد ولى مى تواند ناخن ديگرى را براى تقصير بگيرد و ازاله موى ديگرى نيز قبل از خارج شدن از احرام جايز نيست ولو براى تقصير. (2) 2

[142 س]- اگر در موردى كه حاجى بايد حلق كند، بجاى حلق تقصير

ص:75

كرده است وظيفه اش چيست، آيا كفاره دارد يا نه؟

ج- اگر جاهل به مسأله بوده كفاره ندارد و در فرض علم احوط است و در فرض مسأله بنابر احتياط بايد حلق را انجام دهد و چنانچه اعمال مكه را بجا آورده اعاده كند. (1) 1

[143 س]- اگر كسى قربانى را از روى عمد تأخير بيندازد، آيا مى تواند حلق و يا تقصير نمايد و يا بايد حتماً بعد از قربانى باشد؟

ج- بايد حلق را بعد از قربانى (2) 2 انجام دهد، على الأحوط. (3) 3

ص:76

ندارد. (1) 1

ص:77

قبل از رفتن به عرفات، بجا آورند (1) 1 و عمل آنها مجزى است:

اول- زنانى كه ترس آن دارند كه در برگشتن حايض يا نفساء شوند و پاك نشوند و نتوانند بمانند تا پاك شوند.

دوم- پيرمردان يا پير زنانى كه عاجز باشند از طواف در موقع مراجعت، براى زيادى جمعيت، (2) 2 يا عاجز از برگشتن به مكه باشند. (3) (4) 3

سوم- اشخاص مريضى كه بترسند در وقت ازدحام طواف كنند يا عاجز باشند از آن. (5) 4

چهارم- كسانى كه مى دانند (6) 5 تا آخر ماه ذى حجه، به جهتى براى آنها ممكن نمى شود طواف و سعى. (7) 6

[146 م]- سه طايفه اول، اعمالى را كه جلو انداختند، كافى است اگرچه بعد خلاف آن ظاهر شود، مثلًا زن حايض نشود و مريض خوب شود و ازدحام چندان نباشد كه موجب مزاحمت شود، پس بر اينها لازم نيست اعاده اعمال گرچه احوط (8) 7 است.

ص:78

[147 م]- طايفه چهارم كه عقيده داشت نمى تواند اعمال را بجاآورد، (1) 1 اگر از جهت مرض (2) 2 و پيرى و عليلى بود مجزى است، و اما اگر از جهت ديگر بود؛ مثل آنكه اعتقاد داشت سيل مانع مى شود و بعد خلافش ظاهر شد بايد اعاده كند اعمال را، بعد از رجوع. (3) 3

[148 م]- بعد از آنكه مُحرمى كه وظيفه اش سر تراشيدن بود سر تراشيد يا تقصير كردن بود تقصير كرد، (4) 4 حلال مى شود بر او تمام چيزهايى كه حرام شده، بواسطه احرام حج، مگر زن (5) 5 و بوى خوش و اما صيد (6) 6 از دو جهت حرمت داشت: يكى آنكه در حرم صيد جايز نيست نه براى محرم

ص:79

و نه براى غير محرم و اين حرمت باقى است. دوم آنكه بر خصوص محرم نيز صيد جايز نيست، چه در حرم باشد يا غير حرم و بعيد نيست كه بواسطه حلق يا تقصير از جهت دوم حرمت برداشته شود، پس جايز است از براى او صيد در خارج حرم. (1) 1

دوم- بعد از بجا آوردن طواف زيارت و نماز آن و سعى بين صفا و مروه، به تفصيلى كه گذشت، حلال مى شود بر او بوى خوش، (2) 2 ولى زن بر او حرام است. (3) 3

سوم- بعد از بجا آوردن طواف نساء و نماز آن، كه در كيفيّت مثل طواف و نماز عمره است كه گذشت، حلال مى شود بر او زن نيز، پس بعد از اين سه عمل، همه چيز كه به احرام حرام شده بود حلال مى شود و اما صيد كردن (4) 4 در حرم حرام است براى همه كس؛ چه مُحْرم و چه مُحِلّ.

[149 س]- آيا نايب هم، اگر خوف حيض يا مرض داشته باشد، مى تواند اعمال حج را بر وقوفين و اعمال منىه مقدم بدارد يا نه؟

ص:80

ج- مانع ندارد. (1) 1

[150 س]- كسانى كه اعمال حج را قبل از اعمال منىه انجام مى دهند، آيا مى توانند سعى را بعد از برگشتن از منىه انجام دهند و باقى اعمال را قبل؟

ج- محل اشكال است. (2) 2

[151 س]- آيا بعد از انجام اعمال منىه، قبل از انجام اعمال مكه، مى توان از مكه خارج شد يا خير؟

ج- مانع ندارد. (3) 3

[152 م]- اگر شخص، چندين عمره مفرده بجاى آورده باشد و در هيچ كدام طواف نساء نكرده باشد، يك طواف نساء براى تمام آنها كفايت مى كند. (4) 4

ص:81

ص:82

كنند. (1) 1

[156 م]- اگر قسمتى از اول شب كه بايد در منىه بيتوته كرد، درك نشود يا زودتر از نصف شب از منىه خارج شوند، (2) 2 احتياط واجب (3) 3 آن است كه يك گوسفند قربانى كنند (4) 4 و فرقى بين صورت عذر و عدم عذر نيست.

[157 م]- كسانى كه جايز است براى آنها كوچ كردن در روز دوازدهم، بايد بعدازظهر كوچ كنند و جايز نيست قبل از ظهر، (5) 5 و كسانى كه در روز

ص:83

سيزدهم كوچ مى كنند مختارند هر وقت را بخواهند كوچ كنند.

[158 م]- اگر حاجى صبح دوازدهم به مكه بيايد واجب نيست (1) 1 براى نَفْر، بعدازظهر به منىه برگردد گرچه رفتن او به مكه قبل از ظهر جايز نيست. (2) 2

[159 س]- مقدار شب براى كسى كه در مكه بجاى بيتوته در منىه به عبادت مشغول مى شود، چقدر است؟ از مغرب تا طلوع فجر است يا تا طلوع آفتاب؟

ج- تا طلوع فجر حساب مى شود. (3) 3

ص:84

يادش بيايد يا عمداً تعويق بيندازد تا بعد، احتياط واجب آن است كه خودش يا نايبش از مكه برگردد و بجا آورد (1) 1 و در سال ديگر هم در ايامى كه فوت شده است خودش يا نايبش قضا كند. (2) 2

[161 م]- اگر فراموش كرد رمى جمرات را و يادش نيامد مگر بعد از خروج از مكه، احتياط واجب آن است كه در سال ديگر قضا كند آن را، خودش يا نايبش. (3) 3

[162 م]- كسى كه بعض از جمرات را فراموش كند، حكمش همان

ص:85

است كه در دو مسأله قبل ذكر شد، بلكه كسى كه كمتر از هفت سنگ در تمام جمرات يا بعض آن انداخت همين حكم را دارد بنابر احتياط واجب. (1) 1

[163 م]- زنان و مراقبين آنها و افراد ضعيفى كه مجازند بعد از نصف شب از مشعرالحرام به منىه وارد شوند، اگر از رمى در روز معذورند مى توانند شب رمى كنند بلكه زنان مطلقاً مجازند (2) 2 همان شب رمى نمايند.

[164 م]- اگر كسى عذرى داشته باشد از اينكه روز بجا آورد؛ مثل شبان و مريض و عليل و كسى كه ترس داشته باشد از چيزى مثل تزاحم جمعيت، جايز است شب آن روز يا شب بعد (3) 3 انجام دهد.

ص:86

[165 س]- كسانى كه با عذر از رمى در روز مى توانند شب رمى كنند آيا لازم است شب رمى كنند يا مى توانند همان روز نايب بگيرند؟

ج- مى توانند نايب بگيرند. (1) 1

[166 س]- اگر مردى كه مى تواند در روز رمى نمايد، براى رمى زنى نايب شود آيا مى تواند رمى زن را در شب انجام دهد؟

ج- نمى تواند و بايد رمى را در روز انجام دهد.

ص:87

[168 م]- اگر (1) لقطه حرم را برداشت و از يك درهم كمتر باشد مى تواند (2) 1 قصد تملك آن را بكند و آن را مصرف كند و ضامن صاحبش نيست و چنانچه تملك نكرد و تفريط نكرد ضامن نيست، ولى اگر بدون تملك نگاه داشت و در نگهدارى كوتاهى و تفريط كرد ضامن است، (3) 2 و اگر قصد تملك كرد و صاحبش قبل از تلف شدن پيدا شد بايد آن را به صاحبش رد كند به احتياط واجب. (4) 3

[169 م]- اگر لقطه را كه در حرم برداشت يك درهم يا بيشتر ارزش داشت (5) 4 بايد يك سال تعريف كند واز صاحبش جستجو كند، پس اگر نيافت او را بعداز يك سال، مخيراست بين دو امر (6) 5: يكى آنكه آن را براى صاحبش حفظ كند، در اين صورت اگر در نگهدارى كوتاهى نكرد ضامن نيست در صورت تلف. دوم آنكه براى صاحبش صدقه بدهد، لكن اگر صاحبش پيدا شد و راضى به صدقه نشد بايد عوضش را به او بدهد (7) 6 و جايز نيست آن را تملك كند و اگر تملك كند مالك نمى شود و

ص:88

ضامن هم مى شود.